Spirituele zorg en rituelen in de eerstelijn

In de zorg voor patiënten in de laatste levensfase moet men niet alleen kijken naar lichamelijke symptomen, maar ook naar de mens als geheel. Veel zorgverleners worstelen met deze spirituele dimensie van zorg. 

Doel

Het doel is om na te gaan of ritualisering van het dagelijks handelen handvatten kan bieden voor invulling van de spirituele dimensie door zorgverleners in de eerstelijn.

Aanpak/werkwijze

We deden literatuuronderzoek, maakten participerende observaties en deden interviews met betrokkenen in een hospice en in de thuissetting. We ontwikkelden een trainingsmodule.

Samenwerkingspartners

We werkten samen met Universiteit van Tilburg, Netwerk palliatieve zorg Roosendaal, Bergen op Zoom, Tholen en Stichting Groenhuysen. 

Resultaten

Uit observaties blijkt dat in de zorgverlening vaak geritualiseerde elementen zitten die patiënten erg op prijs stellen. Dat kan bijvoorbeeld gaan om het aandacht hebben voor symbolen zoals een foto met een kaarsje, of om het brengen van rust. Het bewust benoemen van zorghandelingen draagt hier ook aan bij. Op basis van waarnemingen en literatuuronderzoek ontwikkelden we een trainingsmodule 'De kracht van rituelen in de palliatieve zorg' voor zorgverleners om hen te leren hoe ze vorm kunnen geven aan de spirituele dimensie van zorg door toepassing van ritualiserend handelen.

Het onderzoek laat zien dat zorgverleners en patiënten zich vaak niet bewust zijn van belangrijke geritualiseerde elementen in hun handelen. De trainingsmodule is goed gewaardeerd en komt breed beschikbaar.

Artikelen

Ritualization as Alternative Approach to the Spiritual Dimension of Palliative …
Practices of Ritualization in a Dutch Hospice Setting
De kracht van rituelen: spirituele zorg in de eerste lijn

Presentaties

Er zijn diverse presentaties gegevens op congressen in binnen- en buitenland:

  • Universiteit van Tilburg, Masterclass Dr. Pamela J. Stewart en Prof. Andrew Strathern (K. van der Weegen)
  • Université libre de Bruxelles, Workshop Medicalisation of death and dying: systems, practices and politics (K. van der Weegen)
  • Netwerk Palliatieve Zorg Rotterdam en omstreken, Symposium: Beslissingen rond het levenseinde vanuit verschillende perspectieven (K. van der Weegen)
  • Nationaal Congres Palliatieve Zorg 2018, Lunteren (K. van der Weegen) • World Congress of the European Association for Palliative Care 2019, Berlijn (K. van der Weegen)
  • ‘Kracht van rituelen' tijdens een landelijke VGVZ bijeenkomst voor geestelijke verzorgers werkzaam in hospices; 15 mei 2019 (M. Timmermann)
  • B ijdrage aan de expertmeeting van het Universitair centrum geestelijke verzorging over ‘Rituelen in de GV’ op 9 oktober 2019 (M. Timmermann)

ZonMw en zingeving in de palliatieve zorg

Dit project financieren we vanuit ons programma Palliantie. Met het programma zetten we ons in voor een goede kwaliteit van leven voor mensen die ongeneeslijk ziek zijn en hun naasten. Het tijdig herkennen en bespreekbaar maken van wensen en behoeften rondom het levenseinde, als ook zingevings- of levensvragen, helpt om passende zorg aan hen te verlenen. Lees meer op ons thema zingeving in de palliatieve fase.

Verslagen


Eindverslag

In de zorg voor patiënten in de laatste levensfase is het van belang dat niet alleen wordt gekeken naar lichamelijke symptomen en comfort, maar moet er ook aandacht zijn voor de mens als geheel, hoe deze in het leven staat en afscheid neemt. Dit wordt wel de spirituele dimensie van de zorg genoemd. Drukbezette zorgverleners in de thuissituatie willen wel graag invulling geven aan deze dimensie van zorg, maar vinden dat vaak niet gemakkelijk. In dit project gingen wij na welke rol ritualisering van het dagdagelijks handelen hiervoor handvatten kan bieden. Uit observaties van zorg zoals die in een hospice en in de thuissituatie aan patiënten in de laatste levensfase wordt verleend, bleek dat in de kleine details van zorgverlening vaak geritualiseerde elementen zitten die erg op prijs worden gesteld door de patiënt, maar ook belangrijk zijn voor de zorgverlener zelf. Het kan daarbij bijvoorbeeld gaan om het aandacht hebben voor symbolen zoals een foto met kaarsje of een Mariabeeldje, waardoor makkelijker een gesprek kan worden aangegaan, maar ook om het brengen van rust door tijd te nemen, de telefoon uit te zetten, te gaan zitten, een hand vast te pakken, of handen te schudden bij binnenkomen en weggaan. De zorgverleners zijn zich evenals patiënten vaak niet heel erg bewust van deze geritualiseerde elementen in hun handelen. Op basis van deze waarnemingen en literatuuronderzoek is een trainingsmodule voor zorgverleners ontwikkeld.
Op tal van plaatsen en wijzen wordt gezocht naar nieuwe vormgevingen voor de spirituele dimensie in de palliatieve zorg. Daarbij wordt vaak gedacht aan de inzet van geestelijk verzorgers of zingevingsconsulenten. Dit onderzoeksproject zet anders in en onderscheidt zich op meerdere vlakken. Ten eerste willen we aansluiting zoeken bij de zorgverleners die thuis palliatieve zorg bieden: huisartsen en wijkverpleging. Hen willen we toerusten om de spirituele dimensie te ontsluiten, zodat zij de palliatieve zorg volwaardig kunnen uitvoeren, namelijk over de volle breedte van de vier dimensies: de lichamelijke, psychische, sociale en spirituele dimensie. Ten tweede willen we de spirituele dimensie vorm geven via een repertoire dat aansluit bij een voor hen vertrouwende manier van doen, namelijk: handelen. Door ritueel handelen kan de spirituele dimensie in de zorg ontsloten worden. De inzet van dit project is om huisartsen en wijkverpleging vertrouwd te maken met ritueel handelen en hen te sensibiliseren voor de kracht van rituele handelingen. Daartoe proberen we zicht te krijgen op het rituele discours, op de eigen aard van een ritueel, de symbooldimensie, het samenspel van handeling en taal, op de ‘kwaliteiten’ van rituelen en op het ambacht van het rituele spel.

Onderwerpen

Palliatieve zorg
Eerstelijnszorg
Verpleging en verzorging
Zingeving
Zorginnovaties en kwaliteit

Kenmerken

Projectnummer:
844001309
Looptijd: 100%
2017
2021
Gerelateerde programma's:
Gerelateerde subsidieronde:
Palliantie Meer dan zorg B-projecten 2016
Projectleider en penvoerder:
Prof. dr. A. van der Heide
Verantwoordelijke organisatie:
Erasmus MC

Domeinen

In het Kwaliteitskader palliatieve zorg Nederland leest u meer over de onderwerpen structuur en proces, en spirituele dimensie.

Domein 2.9: deskundigheid
Domein 6: spirituele dimensie